راهنمای بالینی EMDR فشرده: پروتکل درمانی کوتاهمدت برای PTSD
۱. مقدمه: چرا EMDR فشرده؟
درمان اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) با چالشهای جدی روبهرو است که هم برای درمانگران و هم برای مراجعین پیامدهای قابل توجهی دارد. پژوهشها نشان میدهند که نرخ ریزش درمان در پروتکلهای استاندارد بین ۱۸ تا ۳۶ درصد است (De Jongh et al., 2024). این آمار به معنای آن است که بخش قابل توجهی از بیماران، پیش از تکمیل درمان، فرآیند درمانی را ترک میکنند و در نتیجه از مزایای کامل درمان بهرهمند نمیشوند.
علاوه بر نرخ ریزش بالا، درمانهای استاندارد معمولاً ۸ تا ۱۲ جلسه هفتگی نیاز دارند. این الگوی زمانی برای بسیاری از مراجعین، بهویژه کسانی که در مناطق دورافتاده زندگی میکنند یا محدودیتهای شغلی دارند، موانع عملی جدی ایجاد میکند. فاصله زمانی بین جلسات نیز میتواند فرصت اجتناب از درمان را فراهم کند.
در ایران، شواهد حاکی از شیوع بالای PTSD است. مطالعه اعتبارسنجی مقیاس GPS در سال ۲۰۲۳ نشان داد که ۵۲ درصد از نمونه نماینده ایرانی، معیارهای احتمالی PTSD را دارا بودند (Salimi et al., 2023). این یافته، با توجه به سابقه تاریخی کشور در مواجهه با بلایای طبیعی و تنشهای منطقهای، ضرورت دسترسی به پروتکلهای درمانی کارآمد و کوتاهمدت را برجسته میسازد.
یافتههای پژوهشی سال ۲۰۲۴ نقطه عطفی در درمان تروما محسوب میشوند. فرمتهای فشرده EMDR نه تنها پیامدهای معادل، بلکه در برخی موارد پیامدهای بهتری نسبت به فرمت استاندارد نشان میدهند. نرخ ریزش در فرمت فشرده تنها ۴ تا ۵.۵ درصد گزارش شده است. این راهنما، نخستین منبع فارسیزبان برای آشنایی درمانگران تروما با پروتکلهای EMDR فشرده بر اساس شواهد ۲۰۲۴ است و برای درمانگران دارای آموزش پایه EMDR طراحی شده است.
۲. مبانی EMDR
حساسیتزدایی و بازپردازش با حرکات چشم (Eye Movement Desensitization and Reprocessing - EMDR) بر پایه مدل پردازش تطبیقی اطلاعات (Adaptive Information Processing - AIP) استوار است. فرانسین شاپیرو (Francine Shapiro) که این روش را در سال ۱۹۸۷ توسعه داد، فرض کرد که خاطرات آسیبزا به دلیل پردازش ناقص، در شبکههای عصبی «گیر» میکنند و به شکل ناکارآمد ذخیره میشوند.
طبق مدل AIP، سیستم پردازش اطلاعات مغز به طور طبیعی تجربیات را به سمت حل تطبیقی هدایت میکند. با این حال، هنگام تجربه تروما، این سیستم میتواند مختل شود و خاطره آسیبزا همراه با تصاویر، افکار، هیجانات، و احساسات بدنی مرتبط، به شکل پردازشنشده باقی بماند. این خاطرات پردازشنشده، منبع علائم PTSD از جمله فلاشبک، کابوس، پاسخهای هیجانی شدید، و رفتارهای اجتنابی هستند.
EMDR از طریق یک پروتکل هشتمرحلهای عمل میکند که شامل مراحل زیر است:
- مرحله ۱: تاریخچهگیری و برنامهریزی درمان
- مرحله ۲: آمادهسازی و ایجاد منابع
- مرحله ۳: ارزیابی خاطره هدف
- مرحله ۴: حساسیتزدایی
- مرحله ۵: نصب باور مثبت
- مرحله ۶: اسکن بدنی
- مرحله ۷: بستن جلسه
- مرحله ۸: ارزیابی مجدد
در طول مراحل فعال درمان، تحریک دوطرفه (Bilateral Stimulation - BLS) همزمان با یادآوری خاطره آسیبزا انجام میشود. رایجترین شکل تحریک دوطرفه، حرکات چشم است که در آن مراجع چشمان خود را به دنبال حرکت انگشت درمانگر حرکت میدهد. شواهد پژوهشی نشان میدهند که این حرکات، بار حافظه کاری را افزایش داده و زنده بودن و بار هیجانی خاطره را کاهش میدهند.
تفاوت اصلی بین فرمت استاندارد و فشرده در توزیع زمانی جلسات است. در فرمت استاندارد، جلسات هفتگی یا دوهفتگی با مدت ۵۰ تا ۹۰ دقیقه برگزار میشوند، اما در فرمت فشرده، جلسات متعدد و طولانیتر در روزهای متوالی ارائه میشوند.
سازمان بهداشت جهانی (WHO)، انجمن روانشناسی آمریکا (APA)، انجمن بینالمللی مطالعات استرس آسیبزا (ISTSS)، و وزارت امور کهنهسربازان ایالات متحده (VA/DoD) همگی EMDR را به عنوان درمان خط اول برای PTSD توصیه کردهاند (WHO, 2024; APA, 2025; VA/DoD, 2023).
۳. شواهد پژوهشی EMDR فشرده
مروری بر پژوهشهای ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ تصویر روشنی از اثربخشی EMDR فشرده ارائه میدهد. این بخش خلاصهای از یافتههای کلیدی را ارائه میکند که پایه علمی پیادهسازی بالینی فرمت فشرده را تشکیل میدهند.
یافتههای مقاله مروری De Jongh و همکاران (2024)
مقاله مروری De Jongh و همکاران (2024) با عنوان “State of the Science” جامعترین مرور شواهد EMDR تا به امروز است. یافتههای کلیدی این مقاله عبارتند از:
اندازه اثر: مطالعات فرمت فشرده، اندازه اثر Cohen’s d بین ۰.۹ تا ۱.۷ را گزارش کردهاند. برای درک بهتر، اندازه اثر ۰.۸ به بالا به عنوان «بزرگ» طبقهبندی میشود. بنابراین، این اندازه اثرها نشاندهنده تغییرات بالینی بسیار معنادار هستند که فراتر از بهبود آماری صرف است.
بهبود تشخیصی: بین ۷۴ تا ۸۷ درصد از بیماران تحت درمان فشرده، پس از پایان درمان دیگر معیارهای تشخیصی PTSD را نداشتند. این یافته بر اساس مطالعهای با حجم نمونه ۳۰۸ نفر است که اعتبار قابل توجهی به نتایج میبخشد.
نرخ ریزش: یکی از برجستهترین یافتهها، کاهش چشمگیر نرخ ریزش است. بررسی سیستماتیک ۱۱ مطالعه نشان داد که نرخ ریزش در فرمت فشرده تنها ۵.۵ درصد است، در مقایسه با ۱۸ تا ۳۶ درصد در فرمت استاندارد. این تفاوت از نظر بالینی بسیار مهم است زیرا حفظ بیمار در درمان، پیشنیاز اصلی موفقیت درمانی است.
پایداری نتایج: مطالعه پیگیری ۱۲ ماهه
یکی از نگرانیهای اولیه درباره فرمت فشرده، پایداری نتایج بود. مطالعه پیگیری ۱۲ ماهه Klaeth و همکاران (2024) این نگرانی را رفع کرد. یافتهها نشان دادند که دستاوردهای درمانی نه تنها در طول زمان حفظ میشوند، بلکه در برخی موارد بهبود ادامه مییابد. این الگوی بهبود مداوم با فرضیههای مدل AIP همخوانی دارد که پردازش تروما را فرآیندی پویا در نظر میگیرد.
یافتهها در جمعیت نوجوانان و جوانان
مطالعه Rentinck و همکاران (2025) به بررسی EMDR فشرده در نوجوانان و جوانان پرداخت. یافتهها نشان دادند که:
- نرخ بهبود تشخیصی: ۶۳ تا ۶۵ درصد
- اندازه اثر: d = 1.39 تا 1.66
- نرخ ریزش: تنها ۴ درصد
این یافتهها نشان میدهند که فرمت فشرده برای جوانان نیز مناسب و اثربخش است.
جدول مقایسه: EMDR استاندارد در برابر فشرده
| شاخص | EMDR فشرده | EMDR استاندارد |
|---|---|---|
| نرخ ریزش | ۴-۵.۵٪ | ۱۸-۳۶٪ |
| بهبود تشخیصی | ۷۴-۸۷٪ | متغیر |
| اندازه اثر (d) | ۰.۹-۱.۷ | ۰.۵-۰.۹ |
| مدت درمان | ۶-۸ روز | ۸-۱۲ هفته |
| جلسات در هفته | ۲-۳ جلسه/روز | ۱ جلسه/هفته |
| پایداری ۱۲ ماهه | تایید شده | تایید شده |
۴. ساختار پروتکل EMDR فشرده
۴.۱ مدل ۶ روزه
مدل ۶ روزه رایجترین ساختار EMDR فشرده است که در بسیاری از مراکز تخصصی تروما استفاده میشود. در این مدل، درمان در شش روز متوالی ارائه میشود و هر روز شامل اجزای مختلفی است که در زیر شرح داده میشوند.
ساختار روزانه نمونه:
- ساعت ۹:۰۰-۱۰:۳۰: جلسه EMDR اول (۹۰ دقیقه)
- ساعت ۱۰:۳۰-۱۱:۰۰: استراحت
- ساعت ۱۱:۰۰-۱۲:۰۰: فعالیت بدنی سبک (پیادهروی، یوگا ملایم)
- ساعت ۱۲:۰۰-۱۳:۳۰: ناهار و استراحت
- ساعت ۱۳:۳۰-۱۵:۰۰: جلسه EMDR دوم (۹۰ دقیقه)
- ساعت ۱۵:۰۰-۱۵:۳۰: استراحت
- ساعت ۱۵:۳۰-۱۶:۳۰: آموزش روانشناختی و تمرینات آرامسازی
دوزدهی درمان: هر جلسه ۹۰ دقیقه است که امکان پردازش کاملتر خاطره را فراهم میکند. زمان طولانیتر جلسه یکی از عوامل کلیدی موفقیت فرمت فشرده محسوب میشود زیرا اجازه میدهد خاطره به طور کامل پردازش شود بدون آنکه به شکل نیمهکاره رها شود.
استراتژی هدفگذاری خاطره: در روز اول، ارزیابی کامل و تاریخچهگیری انجام میشود. درمانگر فهرستی از خاطرات هدف تهیه میکند و آنها را بر اساس شدت ناراحتی رتبهبندی میکند. از روز دوم، پردازش خاطرات بر اساس سلسلهمراتب ناراحتی آغاز میشود. معمولاً خاطرات با شدت متوسط قبل از خاطرات با شدت بالا پردازش میشوند تا مراجع به فرآیند عادت کند.
نقش فعالیت بدنی: پژوهشها نشان میدهند که فعالیت بدنی سبک بین جلسات به تنظیم سیستم عصبی کمک میکند و فرآیند تثبیت خاطره را تسهیل میکند. پیادهروی آرام یا یوگا ملایم توصیه میشود.
۴.۲ مدل ۸ روزه
مدل ۸ روزه برای موارد پیچیدهتر یا زمانی که تروماهای متعدد نیاز به پردازش دارند، طراحی شده است. این مدل معمولاً در دو بلوک ۴ روزه با فاصله یک هفتهای ارائه میشود.
ساختار دو بلوکی:
- بلوک اول (روزهای ۱-۴): ارزیابی جامع، آمادهسازی، ایجاد منابع، و آغاز پردازش خاطرات اولیه
- فاصله یک هفتهای: تثبیت، یکپارچهسازی، و مشاهده واکنشهای تاخیری
- بلوک دوم (روزهای ۵-۸): تکمیل پردازش، کار بر روی خاطرات باقیمانده، و برنامهریزی آینده
مزایای مدل دو بلوکی:
- فرصت برای بررسی واکنشهای تاخیری بین دو بلوک
- امکان تعدیل برنامه درمان بر اساس پاسخ مراجع
- زمان برای یکپارچهسازی پردازشهای انجام شده
توالی خاطرات: برای تروماهای متعدد، استراتژی «خاطره شاخص» استفاده میشود. در این استراتژی، یک خاطره نماینده از هر خوشه تروما انتخاب میشود. پژوهشها نشان میدهند که پردازش یک خاطره شاخص، اغلب به تعمیم بهبود به خاطرات مرتبط منجر میشود.
۴.۳ بهبودهای EMDR 2.0
پروتکل EMDR 2.0 که توسط Matthijssen و de Jongh (2021, 2024) توسعه یافته، شامل بهبودهایی بر اساس پژوهشهای حافظه کاری است.
مبنای نظری: EMDR 2.0 بر این اصل استوار است که افزایش بار بر حافظه کاری، اثربخشی درمان را بالا میبرد. مطالعات نشان میدهند که وقتی حافظه کاری به طور کامل مشغول میشود، خاطره تروماتیک نمیتواند به شکل کامل بازسازی شود و در نتیجه زنده بودن و بار هیجانی آن کاهش مییابد.
تکنیکهای افزایش بار حافظه کاری:
- شمارش معکوس همزمان با حرکات چشم
- تکالیف شناختی مانند تصویرسازی ذهنی بازی Tetris
- تکالیف حرکتی اضافه مانند ضربه زدن با پا
بهبود فاز انگیزش: قبل از شروع پردازش، زمان بیشتری به ایجاد انگیزه و آمادهسازی هیجانی اختصاص مییابد. این مرحله شامل توضیح منطق درمان، کار بر روی انتظارات، و ایجاد اتحاد درمانی قوی است.
کارایی بالاتر: شواهد نشان میدهند که EMDR 2.0 نیاز به ستهای کمتری از تحریک دوطرفه برای رسیدن به نتیجه مشابه دارد. این کارایی بالاتر میتواند مدت زمان کل درمان را کاهش دهد.
۵. راهنمای پیادهسازی بالینی
۵.۱ معیارهای انتخاب بیمار
فرمت فشرده برای همه بیماران مناسب نیست و ارزیابی دقیق قبل از شروع ضروری است. معیارهای ورود عبارتند از:
معیارهای اصلی:
- تشخیص PTSD بر اساس معیارهای DSM-5-TR
- ثبات کافی برای تحمل جلسات متعدد روزانه
- عدم وجود بحران فعال (افکار خودکشی فعال، بیخانمانی، خشونت خانگی جاری)
- توانایی تعهد به برنامه زمانی فشرده (حداقل ۶ ساعت در روز)
- دسترسی به حمایت اجتماعی در طول دوره درمان
ارزیابیهای توصیه شده:
- مصاحبه ساختاریافته PTSD (CAPS-5 یا PCL-5)
- ارزیابی سابقه تروما
- غربالگری اختلالات تجزیهای (DES-II)
- ارزیابی ایمنی و خطر خودکشی
- ارزیابی مصرف مواد
۵.۲ موارد منع مصرف
موارد منع مصرف مطلق:
- اختلالات تجزیهای شدید (DID بدون تثبیت قبلی)
- مصرف فعال مواد (نیازمند ثبات حداقل ۳۰ روزه)
- روانپریشی فعال یا علائم سایکوتیک
- وضعیت پزشکی ناپایدار که جلسات طولانی را غیرممکن میکند
موارد منع مصرف نسبی (نیازمند احتیاط و تعدیل):
- افسردگی شدید با افکار خودکشی (ابتدا تثبیت و ایمنسازی)
- اختلال شخصیت مرزی شدید (ممکن است به مرحله تثبیت طولانیتر نیاز باشد)
- شرایط پزشکی موثر بر حرکات چشم (استفاده از تحریک دوطرفه جایگزین)
- فقدان حمایت اجتماعی (نیاز به برنامهریزی اضافی برای ایمنی)
۵.۳ برنامهریزی درمان
هدفگذاری خاطره: از طریق مصاحبه تاریخچه تروما، فهرست خاطرات هدف تهیه میشود. هر خاطره بر اساس مقیاس SUD (سطح ناراحتی ذهنی، ۰-۱۰) رتبهبندی میشود. خاطرات بر اساس اهمیت بالینی و ارتباط با علائم فعلی اولویتبندی میشوند.
پایش پیشرفت: در هر جلسه، تغییرات SUD و VoC (اعتبار شناخت، ۱-۷) ثبت میشود. کاهش SUD به ۰-۱ و افزایش VoC به ۶-۷ نشانه تکمیل پردازش است. همچنین، اسکن بدنی برای شناسایی تنشهای باقیمانده انجام میشود.
مستندسازی: ثبت دقیق هر جلسه الزامی است و شامل موارد زیر میشود:
- خاطره هدف و تصویر کلیدی
- شناخت منفی و شناخت مثبت جایگزین
- SUD اولیه و نهایی
- VoC اولیه و نهایی
- تعداد ستهای تحریک دوطرفه
- هرگونه واکنش غیرمعمول یا abreaction
۵.۴ پروتکلهای ایمنی
مدیریت ناراحتی بین جلسات:
- آموزش تکنیکهای خودآرامسازی از روز اول (تنفس عمیق، تکنیک مکان امن، آرامسازی عضلانی پیشرونده)
- شماره تماس اضطراری در دسترس بیمار (درمانگر یا خط بحران)
- برنامهریزی فعالیتهای آرامبخش بین جلسات
- توصیه به اجتناب از تصمیمگیریهای مهم در طول دوره درمان
تکنیکهای مهار: در صورت فعالسازی شدید خاطره که مراجع توانایی ادامه ندارد، از تکنیکهای مهار استفاده میشود:
- تکنیک «ظرف» (Container): تصویرسازی قرار دادن خاطره در یک ظرف ایمن
- تکنیک «تئاتر» (CIPOS): مشاهده خاطره از فاصله، مانند تماشای فیلم
نظارت: دسترسی به سوپرویژن در طول دوره فشرده توصیه میشود، بهویژه برای درمانگران کمتجربه یا موارد پیچیده.
۶. تطبیق با تلهدرمانی
گزارشهای موردی سال ۲۰۲۴ نشان میدهند که EMDR فشرده میتواند به صورت آنلاین نیز ارائه شود. این امر برای ایران، با توجه به موانع جغرافیایی دسترسی به خدمات تخصصی، اهمیت ویژهای دارد. بسیاری از درمانگران متخصص EMDR در کلانشهرها متمرکز هستند و تلهدرمانی میتواند این شکاف را پر کند.
الزامات پلتفرم:
- اتصال اینترنت پایدار با حداقل سرعت مناسب برای تماس ویدیویی
- محیط خصوصی در هر دو طرف بدون امکان شنود
- دوربین با کیفیت کافی برای مشاهده واضح چشمهای مراجع
- میکروفون و بلندگوی باکیفیت برای ارتباط صوتی روان
تحریک دوطرفه اصلاحشده:
- حرکات چشم با دنبال کردن انگشت درمانگر یا نقطه متحرک روی صفحه
- تکنیک آغوش پروانه (Butterfly Hug) برای تحریک دوطرفه خود-اجرا که در آن مراجع دستها را به صورت ضربدری روی سینه قرار میدهد و به صورت متناوب ضربه میزند
- ضربه زدن به زانوها یا شانهها به صورت متناوب
ملاحظات ایمنی ویژه تلهدرمانی فشرده: در تلهدرمانی فشرده، برنامهریزی برای مداخله اضطراری ضروری است. شماره تماس یک فرد حمایتی در نزدیکی بیمار باید در دسترس باشد. همچنین، آدرس دقیق محل بیمار و شماره اورژانس محلی باید در پرونده ثبت شود.
۷. ملاحظات فرهنگی برای ایران
با توجه به شیوع بالای PTSD در ایران (۵۲ درصد بر اساس مطالعه GPS)، نیاز به پروتکلهای درمانی کارآمد و مقرونبهصرفه احساس میشود. پژوهشهای ایرانی نیز اثربخشی EMDR را در جمعیتهای ایرانی تایید کردهاند. مطالعه Jaberghaderi و همکاران (2004) و Jamshidi و همکاران (2021) نتایج مثبتی را در درمان تروما در کودکان و نوجوانان ایرانی نشان دادهاند.
الگوهای رایج تروما در ایران:
- تجربه بلایای طبیعی مانند زلزلههای مخرب
- مواجهه مستقیم یا غیرمستقیم با جنگ و تنشهای منطقهای
- تروماهای بینفردی شامل سوءاستفاده و خشونت خانگی
- تصادفات رانندگی با شدت بالا
ملاحظات فرهنگی در کار با روایت تروما:
- احترام به محدودیتهای بیان هیجانی در برخی خانوادهها و زمینههای فرهنگی
- حساسیت به موضوعات شرم و ننگ اجتماعی که ممکن است افشای تروما را دشوار کند
- امکان مشارکت خانواده در فرآیند درمان (با رضایت کامل مراجع و رعایت محرمانگی)
استراتژیهای بهینهسازی منابع:
- ارائه فرمت فشرده میتواند بار مالی سفر برای جلسات هفتگی را کاهش دهد
- امکان ارائه درمان در مراکز تخصصی تروما با یک سفر یکباره از شهرستانها
- استفاده از تلهدرمانی برای مناطق دورافتاده با دسترسی محدود به متخصص
یکپارچهسازی معنوی: در صورت تمایل مراجع، منابع معنوی و مذهبی میتوانند در فاز آمادهسازی و به عنوان منبع تابآوری مورد استفاده قرار گیرند. تکنیک «مکان امن» میتواند شامل مکانهای مذهبی معنادار برای مراجع باشد.
۸. درمان PTSD پیچیده در فرمت فشرده
یکی از پرسشهای رایج این است که آیا EMDR فشرده برای PTSD پیچیده (Complex PTSD یا C-PTSD) نیز مناسب است. مقاله De Jongh (2024) نشان میدهد که رویکرد درمان لزوماً نیاز به تفاوت اساسی با PTSD ساده ندارد، هرچند ملاحظات ویژهای وجود دارد.
مفهومسازی موردی: در PTSD پیچیده، شناسایی خاطرات هستهای که زیربنای مشکلات هویتی، ارتباطی، و تنظیم هیجانی هستند، اهمیت ویژه دارد. رویکرد «خاطره شاخص» همچنان کاربرد دارد، اما ممکن است نیاز به پردازش خاطرات بیشتری باشد.
رویکرد مبتنی بر مرحله: حتی در فرمت فشرده، اصول رویکرد سهمرحلهای (تثبیت و ایجاد منابع، پردازش تروما، یکپارچهسازی و رشد) رعایت میشود. با این حال، زمانبندی فشردهتر است و ممکن است بیمار نیاز به تمرین بیشتر تکنیکهای تنظیم هیجانی قبل از شروع پردازش داشته باشد.
زیرنوع تجزیهای: برای بیماران با علائم تجزیهای برجسته، ارزیابی دقیقتر با ابزارهایی مانند DES-II و احتمالاً مرحله تثبیت طولانیتر قبل از شروع فرمت فشرده توصیه میشود. در برخی موارد، فرمت فشرده ممکن است مناسب نباشد.
همبودی با اختلال شخصیت مرزی (BPD): یافته جالب توجه این است که در یک مطالعه، ۳۳ درصد از بیماران با همبودی اختلال شخصیت مرزی، پس از درمان فشرده EMDR دیگر معیارهای تشخیصی BPD را نداشتند. این یافته نشاندهنده نقش تروما در ایجاد و تداوم علائم BPD است.
۹. پرسشهای متداول
آیا فرمت فشرده برای همه بیماران مناسب است؟
خیر. فرمت فشرده نیازمند ثبات کافی و توانایی تحمل جلسات متعدد روزانه است. بیماران با اختلالات تجزیهای شدید، مصرف فعال مواد، روانپریشی فعال، یا بحران فعال مانند افکار خودکشی شدید، کاندیدای مناسبی نیستند. ارزیابی دقیق قبل از شروع ضروری است. برای این گروهها، ابتدا باید تثبیت انجام شود و سپس امکان استفاده از فرمت فشرده بررسی شود.
چند خاطره تروماتیک را میتوان در فرمت فشرده پردازش کرد؟
این به شدت خاطرات و پیچیدگی مورد بستگی دارد. در مدل ۶ روزه، معمولاً ۳ تا ۵ خاطره اصلی پردازش میشوند. با این حال، به دلیل اثر تعمیم، بهبود اغلب به خاطرات مرتبط نیز گسترش مییابد. استفاده از استراتژی «خاطره شاخص» میتواند کارایی را افزایش دهد. در موارد تروماهای متعدد و پیچیده، مدل ۸ روزه ممکن است مناسبتر باشد.
عوارض جانبی رایج در EMDR فشرده چیست؟
شایعترین عوارض شامل خستگی (به دلیل فشردگی جلسات)، رویاهای واضح یا زنده، افزایش موقتی هیجانات یا خاطرات، و گاهی سردرد است. این عوارض معمولاً گذرا هستند و در عرض چند روز پس از پایان درمان بهبود مییابند. فعالیت بدنی سبک بین جلسات، خواب کافی، و تغذیه مناسب به مدیریت این عوارض کمک میکند. درمانگر باید مراجع را از این عوارض احتمالی آگاه کند.
آیا میتوان EMDR فشرده را به صورت آنلاین ارائه داد؟
بله، شواهد اولیه از امکانپذیری تلهدرمانی فشرده حمایت میکنند. با این حال، الزامات خاصی وجود دارد: اتصال اینترنت پایدار، محیط خصوصی و امن، دوربین با کیفیت، و برنامهریزی ایمنی اضطراری. تکنیک آغوش پروانه یا ضربه زدن متناوب میتواند جایگزین حرکات چشم شود. درمانگر باید آدرس محل بیمار و شماره تماس یک فرد حمایتی را در دسترس داشته باشد.
چه منابع آموزشی برای یادگیری EMDR فشرده وجود دارد؟
انجمن بینالمللی EMDR (EMDRIA) و انجمن اروپایی EMDR دورههای تخصصی ارائه میدهند. مقاله مروری De Jongh و همکاران (2024) منبع علمی معتبری است. برای آموزش پایه EMDR، گذراندن دوره استاندارد EMDR (معمولاً ۴۰ ساعت آموزش و ۱۰ ساعت سوپرویژن) پیشنیاز ضروری است. پس از کسب تجربه در فرمت استاندارد، میتوان به دورههای تخصصی فرمت فشرده رفت.
۱۰. نتیجهگیری و منابع
EMDR فشرده یک پیشرفت مبتنی بر شواهد در درمان PTSD است که مزایای قابل توجهی نسبت به فرمت استاندارد دارد:
- کاهش چشمگیر نرخ ریزش: ۴-۵.۵٪ در برابر ۱۸-۳۶٪
- نرخ بهبود تشخیصی بالا: ۷۴-۸۷٪ از بیماران دیگر معیارهای PTSD را ندارند
- پایداری نتایج: دستاوردها در پیگیری ۱۲ ماهه حفظ میشوند
- کاربرد ویژه برای ایران: با شیوع بالای PTSD و موانع دسترسی جغرافیایی
برای شروع پیادهسازی، ارزیابی دقیق بیماران، آمادگی ساختاری، و دسترسی به سوپرویژن ضروری است. درمانگران علاقهمند تشویق میشوند که پس از کسب تجربه در فرمت استاندارد، آموزشهای تخصصی فرمت فشرده را دنبال کنند.
[دانلود قالب ارزیابی بالینی]
منابع
American Psychological Association. (2025). Clinical practice guideline for PTSD treatment in adults. https://www.apa.org/ptsd-guideline
De Jongh, A., de Roos, C., & El-Leithy, S. (2024). State of the science: Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) therapy. Journal of Traumatic Stress, 37(2), 205-216.
Jaberghaderi, N., Greenwald, R., Rubin, A., Zand, S. O., & Dolatabadi, S. (2004). A comparison of CBT and EMDR for sexually-abused Iranian girls. Clinical Psychology & Psychotherapy, 11(5), 358-368.
Jamshidi, M., Foroughan, M., & Fakhrzadeh, V. (2021). How to heal their psychological wounds? Effectiveness of EMDR therapy on post-traumatic stress symptoms, mind-wandering and suicidal ideation in Iranian child abuse victims. Counselling and Psychotherapy Research, 21(2), 412-421.
Klaeth, J. R., Jensen, A. G., Auren, T. J. B., & Solem, S. (2024). 12-month follow-up of intensive outpatient treatment for PTSD combining prolonged exposure therapy, EMDR and physical activity. BMC Psychiatry, 24(225).
Matthijssen, S., Brouwers, T., van Roozendaal, C., Vuister, T., & de Jongh, A. (2021). The effect of EMDR versus EMDR 2.0 on emotionality and vividness of aversive memories in a non-clinical sample. European Journal of Psychotraumatology, 12(1), 1956793.
Rentinck, E. M., van Mourik, R., de Jongh, A., & Matthijssen, S. J. M. A. (2025). Effectiveness of an intensive outpatient treatment programme combining prolonged exposure and EMDR therapy for adolescents and young adults with PTSD in a naturalistic setting. European Journal of Psychotraumatology, 16(1), 2451478.
Salimi, Y., Hoeboer, C., Motevalli Haghi, S. A., Williamson, R. E., Rahimi, M. D., Rajabi-Gilan, N., Almasi, A., & Olff, M. (2023). Trauma and its consequences in Iran: Cross-cultural adaption and validation of the Global Psychotrauma Screen in a representative sample. BMC Psychiatry, 23(65).
U.S. Department of Veterans Affairs & Department of Defense. (2023). VA/DoD clinical practice guideline for the management of posttraumatic stress disorder and acute stress disorder. Washington, DC. https://www.healthquality.va.gov/guidelines/mh/ptsd/
World Health Organization. (2024). Post-traumatic stress disorder fact sheet. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/post-traumatic-stress-disorder
سلب مسئولیت: محتوای این مقاله صرفاً جنبه آموزشی برای متخصصین بهداشت روان دارد و جایگزین نظارت و مشاوره تخصصی نیست.